Roʻyxatga olishni oʻtkazishga maʼlumotlarni yigʻish usulidan kelib chiqib uchta asosiy yondashuv mavjud:
a) anʼanaviy yoppasiga roʻyxatga olish usuli (baʼzan, faqatgina tanlanmaga asos sifatida yoki nazorat maqsadida registr maʼlumotlari bilan toʻldiriladi), maʼlum bir vaqtda (odatda) joylarda maʼlumotlarni toʻplashga asoslanib, barcha savollar yoki baʼzi bir asosiy savollar boʻyicha maʼlumotlarni tanlanma asosida (uzun/qisqa roʻyxatga olish varaqasi) asosida toʻplashni nazarda tutadi. Bu yerda “maʼlumotlarni joylarda toʻplash” atamasi keng maʼnoda ishlatilib, joylarda roʻyxatga oluvchilarning faoliyati cheklangan yoki umuman mavjud boʻlmagan holatda, asosan Internet jahon tarmogʻi orqali amalga oshirilgan taqdirdagi roʻyxatga olishni qamrab oladi. Ushbu yondashuv (odatda “anʼanaviy aholini roʻyxatga olish” deb ataluvchi) ikkita yirik mamlakatda qoʻllaniladigan muqobil roʻyxatga olish usullarini ham oʻz ichiga oladi:
– anʼanaviy roʻyxatga olish (qisqa roʻyxatga olish varaqasi) har yili tanlangan savollar yangilanishi (uzun roʻyxatga olish varaqasi) orqali amalga oshiriladi (Amerika Qoʻshma Shtatlari);
– uzluksiz roʻyxatga olish, maʼlum bir kun yoki qisqa vaqt ichida emas, balki bir necha yil ichida butun mamlakatni qamrab olgan yigʻilib boruvchi kuzatuvlar orqali uzluksiz maʼlumot toʻplash (Fransiya);
b) aralash usul, bunda tanlangan oʻzgaruvchilar boʻyicha yoppasiga roʻyxatga olish yoki tanlangan oʻzgaruvchilar boʻyicha tanlanma kuzatuvlar maʼlumotlari registrlar maʼlumotlari bilan birlashtirilganda;
v) registrlar va boshqa maʼmuriy manbalardan foydalanish usuli (baʼzan tanlangan oʻzgaruvchilar boʻyicha mavjud boʻlgan tanlanma kuzatuvlar maʼlumotlari bilan toʻldiriladi).
Anʼanaviy roʻyxatga olish
Anʼanaviy roʻyxatga olish deganda, maʼlum bir mamlakat hududi yoki uning aniq belgilangan qismida barcha shaxslar va uy-joy fondini maʼlum bir vaqtda tavsiflovchi demografik, iqtisodiy va ijtimoiy maʼlumotlarni toʻplash (joylarda yoppasiga roʻyxatga olish orqali), qayta ishlash, baholash, tahlil qilish va tarqatish jarayoni tushuniladi. Roʻyxatga olish bevosita hisob-kitob sanasi (roʻyxatga olish sanasi) bilan bogʻliq belgilangan, cheklangan vaqt oraligʻida oʻtkaziladi. Maʼlumotlar, odatda, qogʻoz savolnoma yoki borgan sari koʻproq ishlatilayotgan elektron shakldagi roʻyxatga olish varaqalari orqali yoki xavfsiz onlayn ulanish vositasida maʼlumotlarni uzatish orqali qayd etiladi. Roʻyxatga olishning ikkita asosiy usuli mavjud:
a) maʼlumotlarni toʻgʻridan-toʻgʻri roʻyxatga oluvchi tomonidan qayd etish;
b) uy xoʻjaliklari aʼzolari mustaqil ravishda soʻrovnomani toʻldirish (oʻz-oʻzini roʻyxatga olish).
Anʼanaviy roʻyxatga olishda ham qisqa, ham uzun roʻyxatga olish varaqalari ishlatilishi mumkin yoki barcha savollar boʻyicha yoppasiga maʼlumot toʻplash mumkin. Birinchi yondashuvni qoʻllaganda, qisqa varaqalar faqat yoppasiga hisobga olish uchun moʻljallangan savollarni oʻz ichiga olishi kerak, uzun varaqalar esa faqat uy xoʻjaliklari va aholining tanlanmasi asosida maʼlumot toʻplash uchun ishlatilishi mumkin. Bunday varaq odatda fertillik yoki nogironlik kabi murakkab xususiyatlarni qamrab olishga qoʻshimcha ravishda muayyan belgilar boʻyicha batafsil savollarni oʻz ichiga oladi. Har ikkala shakl ham bir xil vaqt oraligʻida qoʻllaniladi, ushbu vaqt oraligʻidan tashqarida roʻyxatga olish mazmuniga doir hech qanday maʼlumot toʻplanmaydi.
Anʼanaviy usulning asosiy afzalliklari shundaki, u butun aholini maʼlum bir vaqtda “ajratish” imkonini beradi va nisbatan kichik hududlar va aholining kichik guruhlari haqida maʼlumot olish imkonini beradi.
Anʼanaviy roʻyxatga olish milliy statistika idoralari tomonidan olib borilgan maʼlumotlarni toʻplash amaliyotining eng mukammal, murakkab va qimmatbaho tadbiridir. Xarajatlardan tashqari, ushbu murakkab tadbir roʻyxatga olishda ishtirok etishni taʼminlash uchun jamoatchilikning toʻliq xabardorligi va hamkorligini talab etadi. Uning murakkabligi va xarajat miqdori tufayli roʻyxatga olish odatda har besh yoki oʻn yilda bir marta amalga oshiriladi, shuning uchun hatto eng soʻnggi roʻyxatga olish natijalari ham bir necha yil oldin mavjud boʻlgan vaziyatni aks ettiradi.
Roʻyxatga olish usulini tanlash toʻgʻrisidagi qaror rejalashtirishning iloji boricha dastlabki bosqichlarida turli xil muqobillarning xarajatlar, olingan maʼlumotlarning sifati va ularni amalda qoʻllash imkoniyatlarini sinchkovlik bilan sinab koʻrish asosida qabul qilinishi kerak. Hatto anʼanaviy ravishda bitta usul qoʻllanilganda ham, hozirgi aholini roʻyxatga olish va oʻzgaruvchan texnik ehtiyojlar asosida uning nisbiy afzalliklarini muntazam ravishda qayta baholashni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Tanlov erta bosqichda amalga oshirilishi kerak, chunki roʻyxatga olish byudjeti, tashkiliy tuzilma, roʻyxatga olishni targʻibot ishlarini amalga oshirish rejasi, kadrlar tayyorlash dasturi, roʻyxatga olish varaqasi tuzilishi va maʼlum darajada toʻplanishi mumkin boʻlgan maʼlumotlar aynan tanlangan usulga bogʻliq boʻladi. Maʼlumotlarni toʻplashning bir necha usullaridan foydalangan holda, jamoatchilik tomonidan qoʻllaniladigan usullarni qoʻllab-quvvatlashga ishonch hosil qilish juda muhimdir, chunki jalb qilingan roʻyxatga oluvchilar soni va shunga mos ravishda xarajatlar shunga bogʻliq.
Roʻyxatga olish davrining muddati va davomiyligi juda muhimdir. Asosiy talab, belgilangan muddatlarda aholini qamrab olish va toʻplangan maʼlumotlarning sifati jihatidan eng muvaffaqiyatli roʻyxatga olish imkoniyatlarini taʼminlashdir. Bu bir qator omillarga bogʻliq boʻlishi mumkin. Avvalo, noqulay yoki ekstremal ob-havo sharoitlari tufayli aholi punktlariga borish qiyin boʻlgan yoki roʻyxatga olish qiyin boʻlgan mavsumdan qochish kerak.
Ikkinchidan, shunday vaqtni tanlash kerak-ki, bunda aksariyat aholi doimiy yashash joylarida boʻlishlari lozim; bu roʻyxatga olish jarayonlarini har tomonlama, jumladan yuridik tomondan (doimiy yashash joylari boʻyicha roʻxatdan olinganda, roʻyxatga olish vaqtida ushbu joyda yashashlari yoki yashamasliklaridan qatiy nazar) va haqiqiy yashash joyi boʻyicha roʻyxatga olish (roʻyxatga olish vaqtida haqiqiy yashab turgan joyi boʻyicha roʻyxatga olish) roʻyxatga olish jarayonlarini osonlashtiradi. Qishloq xoʻjaligi ishlari qizgʻin amalga oshirilayotgan vaqtda roʻyxatga olish ishlarini tashkil etishdan yiroq boʻlish zarur, chunki har kuni kechga qadar dalada ishlaydigan va hatto dalasi uydan uzoqda joylashgan holatda dalada yotib qolib ishlaydigan odamlar bilan bogʻlanish qiyin boʻladi. Roʻyxatga olishni amalga oshirish uchun anʼanaviy bayramlar, festivallar, ziyorat va roʻza tutish davrlari ham mos kelmaydi. Istisno sifatida koʻchmanchi turmush tarzini olib boruvchi aholi uchun maxsus anʼanaviy bayramlarida amalga oshirilishi mumkin, (masalan, Rossiyada “bugʻu boquvchilar kuni” kabi), bunda aholi qisqa vaqt ichida muayyan joylarda birga toʻliq toʻplanadilar. Roʻyxatga olish haqiqiy joyda amalga oshirilgan hollarda, oʻz uyidan tashqarida roʻyxatdan oʻtgan har bir kishiga doimiy yashash joyining manzilini koʻrsatish taklif etilishi lozim va ushbu manzilni batafsil geografik darajada doimiy aholi sonini hisoblash imkoniyatiga ega boʻlish uchun batafsil geografik darajada kodlab kiritish zarur boʻladi. Roʻyxatga olish vaqtida 12 oydan kamroq vaqt mobaynida chet elda yashovchi shaxslar ham hisobga olinishi kerak. Masalan, aholini roʻyxatga olish vaqtida vaqtincha yoʻq boʻlgan shaxslar haqida maʼlumotlarni boshqa oila aʼzolari ham berishlari mumkin.
Bundan tashqari, aholini roʻyxatga olish Markaziy davlat yoki mahalliy hokimiyat organlari saylovlari kabi yirik siyosiy tadbirlar bilan mos kelmasligini taʼminlash juda muhim, chunki odamlar bu ikki tadbirni chalkashtirib yuborishi mumkin va roʻyxatga oluvchilar bilan uyda muloqot qilishga moyilliklari past boʻladi. Afsuski, MSI bu omillarga taʼsir qilishi qiyin va baʼzida buning iloji yoʻq. Roʻyxatga olish mamlakatdagi siyosiy jihatdan barqaror va ijtimoiy tinch muhitda amalga oshirilishi juda muhimdir. Siyosiy yoki harbiy beqarorlik holatlarda aholining oʻzi ushbu tadbirda ishtirok etish istagini bildirmaydi va roʻyxatga oluvchilar xavfsizligini kafolatlashning iloji boʻlmaydi. Xavfsizlik darajasi roʻyxatga oluvchilarga xavf-xatarsiz, mamlakatning barcha hududlariga tashrif buyurish imkoniyatini berishi kerak.
Agar roʻyxatga olish muvaffaqiyatli amalga oshirilgan boʻlsa va uning muddati umuman olganda qoniqarli deb topilgan boʻlsa, keyingi roʻyxatga olish yilning shu muddatlarida amalga oshirilishi kerak, albatta, avvalgi muddatlarni oʻzgartirish uchun yaxshi sabablar boʻlmasagina. Shu bilan birga aholini roʻyxatga olishni bir vaqtda amalga oshirish ular maʼlumotlarning taqqoslanish va ularning tahlil qilish imkoniyatini oshiradi, shuningdek, maʼmuriy intizomni mustahkamlashga yordam beradi, bu esa barcha ishtirokchilarni uni amalga oshirish uchun zarur tayyorgarlikka oʻz vaqtida gʻamxoʻrlik qilishga undaydi.
Roʻyxatga olishning yagona hisob-kitob sanasiga qaramasdan sodir boʻlishi mumkin boʻlgan ikki tomonlama hisobni yoki aksincha, oʻtishni kamaytirish uchun qisqa vaqt ichida roʻyxatga olish tavsiya etiladi. Boshqa tomondan, roʻyxatga olish muddati qanchalik qisqa boʻlsa, shuncha koʻp roʻyxatga olish xodimlarini jalb qilish kerak boʻladi. Bu xarajatlarni oshiradi va olingan maʼlumotlarning sifatini yomonlashtirishi mumkin. Ushbu turli fikrlarni uygʻunlashtirish imkoniyati mamlakatning hajmi va xususiyatlariga, shuningdek mavjud mablagʻlar hajmiga bogʻliq.
Anʼanaviy roʻyxatga olishning muqobil roʻyxatga olish usullarni.
Amerika Qoʻshma Shtatlarida qabul qilingan bu muqobil usul yuqorida tavsiflangan anʼanaviy roʻyxatga olishning bir turi boʻlib, roʻyxatga olish ishlari oʻtadigan yili aholi sonini qayd etish va asosiy demografik maʼlumotlarni toʻplashni nazarda tutadi. Keyinchalik, har yili 10 yil mobaynida aholi, ijtimoiy, iqtisodiy va uy-joy mulkdorlari boʻyicha batafsil maʼlumot toʻplash va roʻyxatga olish vaqtida bunday maʼlumotlarni toʻplash uchun uzoq muddatli roʻyxatga olish varaqasidan voz kechib, tegishli jadvallarni tuzish. Aholini tanlanma kuzatuvi asosida roʻyxatga olinadi
Har yili tanlanma kuzatuv roʻyxatga olish davrining maʼlum bir davrida (Amerika Qoʻshma Shtatlarida besh yil) uzoq muddatli roʻyxatga olish varaqasining namunaviy ulushiga yaqinlashishni taʼminlaydigan manzillarning foizini oʻz ichiga oladi. Kichik maʼmuriy-hududiy birliklar uchun baholashning ishonchliligi va sifatini oshirish uchun tanlangan kuzatuvga qoʻyiladigan manzillarning ulushi oshirib boriladi. Ushbu yondashuv amalga oshirilgan Amerika Qoʻshma Shtatlarida namunaviy oʻlcham 3,54 million uy-joy birligi manzillari darajasida oʻrnatilgan boʻlib, bu taxminan tanlanma kuzatuvning nisbati 2,5%. Turli geografik darajalarda Amerika Jamoalarini Tekshirish (AJT) uchun yillik namuna ulushi 0,51% dan 15% gacha. Besh yillik davr mobaynida tanlanma kuzatuv ulushlari 2,55% dan 75% gachadir.
Tanlanma kuzatuv vaqti-vaqti bilan toʻplanib, anʼanaviy roʻyxatga olish doirasida uzoq muddatli roʻyxatga olish varaqasini ishlatganda erishilgan kabi kerakli geografik maʼlumotlarni taqdim etadi. Qoʻshma Shtatlarda 65 000 dan kam aholi yashaydigan hududlar uchun besh yillik davr uchun maʼlumot talab qilinadi. 65 000 va undan ortiq aholi yashaydigan hududlar uchun bir yil ichida baholash yetarli.
Ishonchli va foydalanishga yaroqli natijalarni olish uchun tadqiqot maʼlumotlari butun majmuada oʻlchanishini kerak. Maʼlumotlar tanlanma kuzatuv rejasini, javobsiz natijalar tuzatishlarni, toʻliq boʻlmagan qamrovga tuzatishlar va ortiqcha qamrovlarni aks ettirish uchun oʻlchanadi. Oʻlchash usuli bilan ushbu yakuniy tuzatish aholining rasmiy hisob-kitoblari bilan taqqoslashni baholashga yordam beradi. Yakuniy baholash qoʻllanilgandan soʻng, ular statistik maʼlumotlarni ishlab chiqishga, jumladan, aholi, nisbatlar, oʻrtacha, oʻrtacha va koeffitsientlarni baholashlarga oʻtishadi.
Ushbu usulni joriy etish ikki tomonlama maqsadga qaratilgan: maʼlumotlarning tez-tez toʻplanishiga va 10 yilda bir marta roʻyxatga olish paytida olingan maʼlumotlarga qaraganda koʻproq amaliy ahamiyatga ega boʻlishiga va roʻyxatga olish bilan bogʻliq operatsion xavflarni kamaytirishga erishish. Bu turdagi usulda roʻyxatga olishni amalga oshirish koʻp yillik kompleks rejalashtirish, amalga oshirish va sinov dasturini talab qiladi. Amerika Qoʻshma Shtatlarida qonun muayyan vaqt oraligʻida aholini doimiy ravishda hisobga olishni nazarda tutgan holda, doimiy tarkibiy qism sifatida roʻyxatga olish dasturini hisobga olish hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Anʼanaviy roʻyxatga olishning bir qismi sifatida, hatto batafsil aholini roʻyxatga olish maʼlumotlari aholini roʻyxatga olish yili tugagandan soʻng qisqa vaqt ichida nashr etilgan boʻlsa ham, maʼlumotlar foydalanuvchilari oʻrtacha yetti yil avval vaziyatni aks ettiradigan natijalar bilan shugʻullanishlari kerak. Ushbu yondashuvdan foydalanishning asosiy sabablaridan biri-davlat boshqaruvining barcha darajalarida qarorlarni asoslash uchun tezkor maʼlumotlarni olish istagidir. Bunday operativ va shunga mos ravishda deyarli muhim maʼlumotlar sezilarli darajada hukumat amaldorlari, siyosatchilar va korxonalar hozirgi vaqtda 10 yilda bir martadan ortiq boʻlmagan uzoq muddatli roʻyxatga olish varaqalaridan olingan maʼlumotlarning qiymati oshishi mumkin.
Ushbu usuldan foydalanganda oʻn yil mobaynida batafsil demografik, ijtimoiy-iqtisodiy va uy-joy maʼlumotlarini olish uchun javobgarlik doimiy tekshiruv tashkilotchilariga oʻtkaziladi. Ushbu oʻtish bu maʼlumotlarni toʻplash, ularni qayta ishlash va jadvallarni tuzish uchun oʻn yillik roʻyxatga olish tashkilotchilaridan javobgarlikni bekor qiladi. Roʻyxatga olishning bir qismi sifatida tanlangan toʻplam boʻyicha batafsil maʼlumotlarni toʻplash zaruratini rad etish soʻrovni faqat qisqa roʻyxatga olish varaqasida oʻtkazishga va yaxshiroq boʻlishiga eʼtibor beradi va roʻyxatga olishning asosiy maqsadlarini amalga oshirishga olib keladi. Roʻyxatga olish vazifasini cheklash faqat qisqa roʻyxatga olish savolnoma varaqasi orqali maʼlumotlarni toʻplash innovatsion texnologiyalarni qoʻllash uchun imkoniyatlar yaratadi. Roʻyxatga olish jarayonida batafsil maʼlumotlarni kiritish, qayta ishlash va natijalari boʻyicha jadvallarni shakllantirish zarurligini bartaraf etish xodimlarga yukni kamaytiradi va qisqa roʻyxatga olish savolnoma varaqalari talablariga javob beradigan usullarni joriy qiladi. Roʻyxatga olish jadvallarini tayyorlash va nashr ettirish uchun sarflanadigan vaqt keskin qisqarishi lozim. Shu sababli roʻyxatga olish organlari 10 yilda bir marta faoliyatning keskin choʻqqilariga nisbatan koʻproq ritmik va kamroq intensiv (juda koʻp mehnat talab qiladigan) ish rejimiga oʻtadi.
Uzluksiz roʻyxatga olish – Fransiyada misolida – bu roʻyxatga olishning anʼanaviy modeliga yana bir muqobil boʻlib, bu uzluksiz jami tanlangan muayyan roʻyxatga olish sanasi bilan bogʻliq barcha hududlarda bir vaqtning oʻzida roʻyxatga olishni emas, balki butun mamlakat hududini uzoq vaqt davomida qamrab oladigan tadqiqotlarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Uzluksiz roʻyxatga olishning ikkita asosiy parametrlari quyidagilardir:
a) talab qilinadigan yangilanishlar chastotasi bilan bogʻliq vaqt davomiyligi;
b) byudjetga va geografik detallar darajasiga bogʻliq boʻlgan tanlanmaning nisbati tarqalgan maʼlumotlar (mamlakat, viloyatlar, shaharlar, turar-joylar va h.k.). Masalan, tanlanmaning asosi butun mamlakat boʻylab yagona yillik kuzatuv orqali natijalarni olish uchun yaratilishi mumkin; mintaqalar boʻyicha – keyingi bir necha yil ichida soʻrov natijalarini toʻplash; kichik hududlar uchun – bu soʻrovlarni koʻp yillar davomida toʻplash orqali amalga oshiriladi. Yillik soʻrov yil davomida yoki maʼlum bir oy yoki undan qisqa vaqt ichida amalga oshirilishi mumkin.
Shirin shahar Statistika boʻlimi boshligʻi
N.Norkuziyeva
